مشهد شهری در شمال شرقی ایران و مرکز استان خراسان رضوی است. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ این شهر با ۲٬۴۱۰٬۸۰۰ نفر جمعیت دومین شهر بزرگ و پرجمعیت ایران پس از تهران است.این شهر به واسطه وجود حرم امام رضا، هشتمین امام مذهب شیعه، سالانه پذیرای بیش از ۲۰ میلیون زائر از داخل و یک میلیون زائر از خارج از کشور است.
نام مشهد
واژه مشهد به معنی شهود، حضور و شهادتگاه است و به این معانی به واژه «مشاهد» جمع بسته می شود. واژگان «مشهد» و «مشاهد» در عرف و اصطلاح سده 3 هـ . ق، بر قبور ائمه و اولیاء و رجال اطلاق می شده است، چنان که در آن زمان، مشهد مرغاب در فارس، و مشهد میهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) و مشهد توس یا مشهد رضوی در خراسان، وجود داشته است. علی بن موسی الرضا پس از شهادت به دست مأمون عباسی در سال 202 هـ . ق، در آرامگاه هارونی سناباد به خاک سپرده شد. از آن پس «سناباد نوغان» به نام «مشهدالرضا» خوانده شد و به مرور زمان بر پهنه آن، به ویژه در زمان شاه تهماسب صفوی افزوده گشته و مردم توس به مشهد کوچ داده شدند؛ و به مرور زمان نام مشهد بر این شهر ماندگار شد.گفتنی است که نام مشهد اولین بار توسط سلطان محمود غزنوی به این شهر داده شد.
مشهد در دوره عباسیان
در دوره عباسیان، گرچه فرمانداران خراسان از جانب حکومت مرکزی برگزیده میشدند، اما بی کفایتی این والیان و جنبشهایی که در گوشه و کنار این خطه رخ میداد، گاه مردم را چنان برمی آشفت که خواهان برکناری ایشان میشدند. از جمله در سالهای پایانی قرن دوم، آن زمان که علی بن عیسی والی خراسان بود، فتنه و آشوب تا آن اندازه در خراسان بالا گرفت که هارون الرشید در سال ۱۸۹ خود برای سرکوب شورش، رهسپار ولایات شرقی شد. اما علی بن عیسی، فرصت طلبانه، و با هدایای بسیار، در ری نزد او آمد و هارون او را در حکمرانی خراسان پایدار داشت. ولی با سپری شدن یک سال، شورش از حد گذشت و هارون وی را برکنار نمود. در سال ۱۹۲ نیز خود برای استقرار امنیت کامل، راهی خراسان شد و در باغ حمیدبن قحطبه اقامت گزید. یک سال پس از آن چنان بیمار شد که همان جا مرد و در تالار بزرگ کاخی که در آن باغ قرار داشت، به خاک سپرده شد.در دوران حکومت هارون عباسی، حمید بن قحطبه طائی والی خراسان بود که کاخی در باغی واقع در ۱٫۵ کیلومتری سناباد داشت. در بهار سال ۱۹۳ هجری قمری، هارون که برای سرکوب شورشی عازم سمرقند بود، در نوغان بیمار شد و بنا به وصیتش او را در آن باغ دفن کردند. چند سال بعد در دوران خلافت مامون، در ۲۰۲ هجری قمری، امام رضا که پس از یک سال اقامت در مرو عازم بغداد بود، در منزل امیر سناباد مسموم شد و مأمون پیکر او را نزدیک قبر هارون به خاک سپرد. از آن پس آن نقطه «مشهد الرضا» به معنی «محل شهادت رضا» و به اختصار مشهد نام گرفت.
از توس تا مشهد
توس، در دل خود شهرهایی داشته، که نوغان و طابران از آبادترین آنها بوده و آوردهاند که این دو شهر هزار قریه و آبادی را در بر میگرفتهاست.... در طول تاریخ، گاه نوغان اعتبار افزونتری مییافته و زمانی طابران رونق بیشتری داشتهاست. جایی که اکنون به نام شهر توس معروف است و آرامگاه فردوسی، حماسه سرای نامدار ایران در آن قرار دارد، تنها بخشی از توس قدیم، یعنی همان طابران است، که بقایای ارگ و باروی نیمه ویرانی که مردم آن را قصر مامون میخوانند و بنای بزرگی که به بقعه هارونیه مشهور شدهاست، در آن پیداست. این محل، در حال حاضر حدود بیست کیلومتری شمال غربی شهر مشهد است. دیگر شهر بزرگ و نامدار توس، نوغان بوده که اینک در دل شهر مشهد قرار دارد. یکی از آبادیهای پیرامون نوغان، روستایی به نام سناباد بوده که آب و هوایی خوش و مطبوع، کشتزارهایی پربار، قناتهایی سرشار و بوستانهایی شاداب و سرسبز داشتهاست.در بهار سال ۱۹۳ه - ق هنگامی که هارون جهت سرکوب شورشی در سمرقند به نوغان رسید مریض و سپس فوت نمود وی وصیت نموده بود پس از مرگ او را در باغ مجاور محل اقامتش دفن نمایند. مآمون جانشین هارون پس از گذشت چند سالی از خلافتش در اثر طغیانی که علیه وی در عراق پدید آمد به قصد آنکه تمایل شیعیان را به خود جلب کند «حضرت رضا» را به جانشینی نامزد کرد. حضرت رضا پس از یک سال ماندن در مرو رهسپار بغداد شدند، وقتی به روستای نوغان رسیدند به خانه امیر سناباد وارد و در آن جا مسموم و در سال ۲۰۲ یا ۲۰۳ ه-ق پس از سه روز درگذشت و پیکرش در باغ حمید بن قحطبه در ۱/۵ کیلومتری روستای سناباد مدفون شد، از همان زمان این نقطه به نام مشهد الرضا و بعد به اختصار مشهد نام گرفت.
در تاریخ ۸/۸/۱۳۸۸ سالروز ولادت علی بن موسی الرضا، امام هشتم شیعیان، توسط محمود احمدی نژاد و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، مشهد رسماً به عنوان «پایتخت معنوی ایران» برگزیده شد.
جغرافیای طبیعی
شهر مشهد مرکز استان خراسان رضوی با ۲۰۴ کیلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و ۱۵ دقیقه تا ۶۰ درجه و ۳۶ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و ۴۳ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۸ دقیقه و در حوضه آبریز کشف رود، بین رشته کوههای بینالود و هزار مسجد واقع است. ارتفاع شهر از سطح دریا ۹۸۵ متر و فاصله آن از تهران ۹۶۶ کیلومتر است.
زمینشناسی
دشت مشهد که جزو حوضه آبریز کشف رود بوده وسعتی بالغ بر ۱۶۵۰۰ کیلومتر مربع داشته که از این وسعت ۵۰۰۰ کیلومتر مربع آن را دشت و بقیه را ارتفاعات تشکیل میدهد. میزان نزولات جوی در ارتفاع و سطح دشت تفاوت زیادی دارد بطوریکه در ارتفاعات هزارمسجد ۸۰۰ میلی متر و در سطح دشت مشهد متوسط ۲۵۰ میلی متر گزارش شدهاست. از میان سازندهای موجود در این دشت سازند مزدوران ( سازند دوران دوم ) در رابطه با منابع آب زیرزمینی حائض اهمیت است. این سازند که از رسوبات سخت کربناته تشکیل شده به دلیل وجود فضاهای خالی کارستی قادر است سفرههای آب زیرزمینی را بوجود آورد. از جمله منابع آب سطحی این دشت نیز میتوان به خود رودخانه کشف رود اشاره کرد . این رودخانه در گذشته دارای آب زیادی بودهاست ولی در حال حاظر به علت پایین افتادن سطح آب زیرزمینی و در نتیجه قطع شدن زهکشها تنها در مواقع سیلابی شدید مقداری آب از سرشاخههای آن وارد میشوند.
اقلیم
آب و هوای مشهد معتدل و متغیر است و وزش بادها در آن بیشتر در جهت جنوب شرقی به شمال غربی است. حداکثر درجه حرارت در تابستانها ۳۵ درجه بالای صفر و کمترین آن در زمستانها ۱۵ درجه زیر صفر میباشد.
دیدنیها
از سناباد و توس قدیم آثار تاریخی زیادی بر جای نمانده و پیشینهٔ بیشتر آثار تاریخی در این شهر به پس از قرن ۸ هجری میرسد. از آنجمله میتوان به مسجد گوهرشاد، میل اخنگان، مسجد هفتاد و دو تن، گنبد خشتی و مصلی طرق اشاره کرد. از شهر تاریخی توس بناهایی مانند گنبد هارونیه برجا ماندهاست (هم اکنون شهر توس در حال یازسازی میباشد). بازه هور نیز از قدیمیترین بناهای موجود در محدودهٔ شهر است که زمان ساختهشدنش را قرن سوم میلادی تخمین میزنند. آرامگاه نادرشاه، آرامگاه فردوسی و نیز مدارسی چون عباسقلی خان از دیگر آثار تاریخی موجود در شهر است. از دیگر مراکز دیدنی و تفریحی شهر مشهد میتوان به موزههای آستان قدس رضوی (که خود شامل چندین موزه میباشد)، مجتمع تجاری پروما، بازار رضا، بازار بین المللی، بازار خیام و مجتمع تجاری الماس شرق و مجتمع تجاری وصال(بورس طلا و جواهر و ملزومات عروس)اشاره کرد.
از مجموعه پارکها و پارکهای شادی میتوان به پارک کوهسنگی، پارک و شهربازی ملت، کوهستان پارک شادی، باغ وحش و پارک جنگلی وکیل آباد، مجموعه سرزمین موجهای آبی به عنوان بزرگترین پارک آبی سرپوشیده آسیا و همچنین مجموعه بزرگ پارک موضوعی سپاد(که هم اکنون درحال ساخت میباشد) اشاره کرد.
ییلاقات اطراف مشهد، به خصوص شاندیز و طرقبه، زشک، نغندر، جاغرق، منطقه ییلاقی خور(قزلق) و منطقه ییلاقی سررود در شمال غربی مشهد، چالیدره، پارک جنگلی وکیلآباد، بوستان ملت، آبشار اخلمد و کنگ، ماسولهای کوچک، آبشارهای اورتوکند، پارک جنگلی نه دره در دو کیلومتری جنوب مشهد، بازار بعثت طرقبه، منطقه دیدنی فریزی، سد ارداک، سد چالی دره، هفت حوض، چشمه گیلاس، از جمله مکانهای تفریحی مورد توجه گردشگران هستند.
مراکز تجاری
از مراکز بزرگ تجاری این شهر میتوان به زیستخاور، الماس شرق، پروما، تابان، کیان سنتر و بازار رضا اشاره کرد. به دلیل وجود جاذبههای فراوان تاریخی-مذهبی و فرهنگی در مشهد، درحال حاضر نیمی از هتلها و هتلآپارتمانهای ایران در شهر مشهد قرار دارند.
نمایشگاه بینالمللی مشهد امروزه بهعنوان بزرگترین و فعالترین نمایشگاه بینالمللی تجاری در ایران بعد از نمایشگاه بینالمللی تجاری تهران فعالیت میکند. مشهد بعلت همجواری با کشورهای آسیای میانه و موقعیت صنعتی سالانه میزبان دهها نمایشگاه بینالمللی است. در حال حاضر مدیریت سایت رسمی نمایشگاههای ایران به عهده نمایشگاه مشهد میباشد.
جمعیت
شهر مشهد، در سدهٔ اخیر از رشد جمعیت بالایی برخوردار بودهاست. در نخستین سرشماری رسمی ایران که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر، با ۲۴۱٬۹۸۹ نفر جمعیت پس از شهرهای تهران، تبریز و اصفهان، چهارمین شهر پرجمعیت ایران بود. در سرشماری بعدی و در سال ۱۳۴۵، این شهر پس از تهران و اصفهان، جایگاه سوم را در بین شهرهای ایران داشت. در سرشماری سال ۱۳۵۵، مشهد، پس از تهران، دومین شهر پرجمعیت ایران بود و تا آخرین سرشماری در سال ۱۳۸۵، همین جایگاه را داشتهاست.
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، جمعیت شهر مشهد در این سال، بالغ بر ۲٬۴۱۰٬۸۰۰ نفر بودهاست.
صنایع
صنایع غذایی، نساجی، شیمیایی و کانی غیرفلزی و صنایع قطعه سازی وفولاد کشاورزی از عمدهترین صنایع مشهد به شمار میآیند. شهر مشهد به جهت موقعیت مذهبی، صنعتی و اقتصادی بعد از تهران دومین شهر بزرگ و پر جمعیت ایران محسوب میشود. مشهد را چون بر سر راه ابریشم (بین شرق و غرب و راه ادویه بین شمال و جنوب در آسیای میانه و اقیانوس هند) واقع است، میتوان پایتخت اقتصادی و مرکز مبادلات میان قارهای آسیای میانه نامید.در جغرافیای جهانگردی، مکانهای مذهبی به عنوان نیرومندترین قطب جذب مسافران شناخته شدهاست و در ایران شهر «مشهد» بزرگترین زیارتگاه محسوب میشود.همه ساله میلیونها زائر از سراسر ایران و کشورهای اسلامی برای زیارت مرقد مطهر حضرت امام رضا به این شهر مشرف میشوند، زیرا یکی از عبادات اسلامی حضور بر تربت پاک ائمه دین و سلامت به ارواح پاک آنان میباشد.آستان قدس رضوی از عظیمترین و با شکوهترین اماکن مذهبی ایران و جهان به شمار میرود که در آن دین و هنر اسلامی به هم پیوند خوردهاست. در این کانون معنوی، چه بسا که هنرمندان، عمرشان را برای ساختن مناره یا ایجاد محرابی به پایان رسانده باشند.
مشهد دومین قطب تولید خودرو در ایران میباشد.مشهد یکی از قطبهای اصلی تولید چرم در ایران بشمار میآید و کارخانههایی نظیر چرم مشهد با تولید محصولات متنوع و باکیفیت در این شهر قرار دارند. همچنین در سالهای اخیر سرمابه گذاری در بخش پروژههای کلان اداری-تجاری رونق چشمگیری یافته.
مشهد با دارا بودن بیشترین هتلها در سطح کشور قطب مهم توسعه گردشگری ایران محسوب میشود و برگزاری نمایشگاههای گردشگری موجب افزایش آشنایی مردم و بازدیدکنندگان با قابلیتهای استان خراسان رضوی و از جمله مشهد در این بخش میشود.
|